Pianostemmen
Wat doet de pianostemmer?
Om te beginnen: de pianostemmer, ik in dit geval, doet pas iets als je hem vraagt te komen. Dus bel of mail me!
Maar: waarom moet een piano eigenlijk gestemd worden? En hoe vaak dan? Hoe komt het dat mijn instrument ontstemt? En waaruit bestaat dat stemmen nou eigenlijk precies?
Elke pianostemmer werkt op zijn eigen manier, maar er zijn basisprincipes die iedereen volgt. Onze westerse muziek bestaat uit twaalf noten, waarbij elke noot erboven of eronder een verdubbeling of halvering is van de frequentie van een van die twaalf. Om in elke toonsoort te kunnen spelen, moeten deze noten gelijkmatig worden verdeeld. Dit proces heet de ’temperatuur’, en het vormt de basis voor het stemmen van de piano. De snaren van elke toon (het ‘koor’, zie verderop) worden exact gelijk gestemd, wat ervoor zorgt dat ze mooi samenklinken en de piano over het hele klavier zuiver klinkt. Dit proces duurt gemiddeld 45 tot 75 minuten.
Wanneer is het tijd om de piano te stemmen?
De frequentie waarmee een piano gestemd moet worden, verschilt per instrument. Sommige piano’s ontstemmen al binnen een half jaar, terwijl andere misschien slechts om het jaar gestemd hoeven te worden. Dit hangt af van factoren zoals luchtvochtigheid, gebruik en plaatsing (in de zon of naast een kachel of radiator heeft een piano het bijvoorbeeld zwaar), die per huishouden variëren.
Ook speelt het gehoor van de klant een rol. De één hoort na een paar maanden dat het tijd is voor een stembeurt, terwijl de ander nauwelijks verschil merkt als de pianostemmer is geweest. Overigens is het ook in het laatste geval altijd goed om de piano te stemmen!
Voor de pianostemmer maakt het niet uit of hij één of twee keer per jaar komt. Hij moet alle stempennen langs en is ongeveer even lang bezig. Wel kan het langer duren om de stemming weer stabiel te krijgen als er veel tijd tussen de stembeurten zit.
Het instrument
De piano is een bijzonder instrument. Niet zo gek dat ik dat vind, natuurlijk. Maar de geschiedenis is echt wel bijzonder. Er zijn boekenplanken vol over geschreven en nog net geen oorlogen over uitgevochten wie het instrument uitgevonden heeft. Zeker is dat het is ontstaan uit het klavecimbel en van daaruit is ontwikkeld en verbeterd tot wat het nu is: een instrument waarop je solo kunt spelen, maar ook een heel orkest of een hele band kunt zijn. Vandaar dat het instrument zo’n enorm bereik heeft van laag tot hoog. Iets meer dan 7 octaven, oftewel 88 toetsen. Alleen een kerkorgel heeft een groter bereik!
Het stemmen daarvan is toch wel iets meer werk dan de vier snaren van een viool of de zes van een gitaar…
Toetsen, snaren en stempennen
Oorspronkelijk had de piano maar één snaar per toon, zoals het klavecimbel waar die een evolutie van was. Toen het instrument populairder werd en in grotere zalen (en met orkesten) ging spelen, was er behoefte aan meer volume. Niet alleen de mensen op de voorste rij moesten het kunnen horen 😉 De constructie werd zwaarder, de zangbodem dikker en er werden eerst twee en uiteindelijk bij de meeste zelfs drie snaren per toon toegepast. Alles om een krachtiger geluid te produceren. Zo werd het geluid geboren dat we nu kennen als het typische piano- en vleugelgeluid.
In de lage tonen gebruiken piano’s nog steeds één (dikke) snaar per toon, terwijl de midden en hoge tonen dus twee of drie snaren per toon hebben. Zo’n groepje van snaren wordt door pianostemmers een ‘koor’ genoemd. Moderne piano’s hebben meestal 88 toetsen en een stuk of 60 van deze ‘koortjes’, met in totaal zo’n 220 snaren, elk met een eigen stempen.
Als je nagaat dat je als stemmer al die stempennen langs moet om een instrument te stemmen, kun je je voorstellen dat daar wel even tijd en aandacht voor nodig is.
Hoe ontstemt de piano en waardoor?
Elasticiteit van de snaren
De stalen snaren van een piano zijn elastisch en rekken langzaam uit door de hoge spanning, waardoor de toonhoogte zakt. Bij een nieuwe piano of nieuwe besnaring is dit proces sneller merkbaar en moeten de snaren al binnen enkele uren of dagen opnieuw worden gestemd. Na een paar stembeurten vermindert de rek en blijft de piano meestal een half jaar goed gestemd. Bij sommige oudere piano’s kan dit zelfs oplopen tot een jaar voordat stemmen weer nodig is. Maar zelfs een honderd jaar oude piano zal altijd wat spanning verliezen, waardoor de toonhoogte blijft dalen.
Luchtvochtigheid
Een andere belangrijke oorzaak van het ontstemmen van een piano is de (relatieve) luchtvochtigheid. Die varieert sterk in Nederland. In de zomer staan ramen en deuren open, waardoor de luchtvochtigheid in huis soms oploopt tot 75% of nog wel meer. Terwijl we in de winter alles afsluiten en onze woningen verwarmen, waardoor die kan dalen tot soms ruim onder 40%. Deze schommelingen hebben een directe invloed op de piano.
Hout, waaruit onder meer de zangbodem van de piano is gemaakt, zet uit bij hoge luchtvochtigheid en krimpt bij droogte. Omdat de zangbodem een beetje bol staat naar de snaren toe komen die strakker te staan bij hogere luchtvochtigheid (de zangbodem zet dan namelijk uit), wat de toonhoogte verhoogt. Bij droge lucht krimpt de zangbodem en wordt vlakker, waardoor de snaren juist losser worden en de toonhoogte zakt. Deze veranderingen zorgen ervoor dat de piano regelmatig gestemd moet worden.
Invloed van spelen
Ook door het bespelen van de piano kan deze ontstemmen. Elke aanslag met de hamer veroorzaakt spanning op de snaren, wat de stemming beïnvloedt. Daarom zul je mij ook de noten die ik stem meermaals en soms even vrij hard horen aanslaan. Doordat de kracht die ik zo uitoefen de stemming nog kan veranderen, test ik op die manier mijn werk.
Wat kan ik doen terwijl de pianostemmer werkt?
De pianostemmer kan prima werken met omgevingsgeluid zoals gesprekken of (niet al te driftig) spelende kinderen. Absolute stilte is niet nodig, maar kan natuurlijk wel. Sommige mensen vinden het wat ongemakkelijk om erbij te zitten terwijl ik bezig ben en gaan weg, terwijl anderen juist graag een praatje maken. Allebei is prima! Alhoewel dat praatje natuurlijk met mate moet, ik kom tenslotte om de piano te stemmen.
Geluiden met een duidelijke toonhoogte, zoals fluiten, muziek, afzuigkappen, of machines zoals stofzuigers en boormachines, kunnen het werk echter verstoren. Want ook al zien mensen me in de weer met een stemcomputertje, dat is alleen maar een hulpmiddel: mijn oren doen toch echt het werk. Mocht je twijfelen, vraag het dan gerust even. De pianostemmer is ook maar gewoon een mens!